Hoa đồ và hoa thức

Hoa đồ

Hoa đồ là sơ đồ tóm tắt cấu tạo của hoa, trong đó các bộ phận của hoa được chiếu trên cùng một mặt phẳng thẳng góc với trục của hoa. Hoa đồ được giới thiệu vào thế kỷ 19 và thường được ghi nhận là công trình nghiên cứu của August Wilhelm Eichler, một nhà thực vật học người Đức.

Hai mặt cắt ngang (A) và góc nhìn từ trên xuống (B) làm cơ sở để tạo sơ đồ của Oenothera (chi Anh thảo) (C).

Các bộ phận của hoa được biểu diễn bằng các ký hiệu dễ phân biệt. Các ký hiệu có thể đồng nhất trên các hoa đồ khác nhau, hoặc có thể phản ánh hình thái cụ thể. Cách thể hiện hoa đồ có thể khác nhau giữa các tác giả.

Hai hoa đồ được vẽ theo kiểu Rosypal (trên) và Ronse De Craene (dưới) của Vaccinium vitis-idaea.

Vòng tròn nhỏ ở trên cùng hoa đồ thể hiện trục hoa ở phía sau, theo cách này đảm bảo hướng chính xác. Lá bắc ở phía trước, được biểu diễn bằng hình tam giác dẹp, đỉnh quay xuống phía dưới và nằm ở dưới hoa đồ. Lá bắc con vẽ giống như lá bắc.

Không phải tất cả các ký hiệu trong hoa đồ đều biểu diễn cấu trúc thực. Các ký hiệu bổ sung bao gồm một mũi tên biểu thị hướng của mặt phẳng đối xứng, các con số thể hiện mô hình phát triển của cơ quan hoặc một ngôi sao biểu thị một cơ quan bị truỵ hoặc biến mất.

Hoa thức

Bên cạnh hoa đồ, cấu trúc hoa còn có thể được mô tả bằng hoa thức. Hoa thức thể hiện số lượng các bộ phận, đặt trước bằng các chữ cái tùy theo loại của chúng.

Bao hoa	Đài hoa	Tràng hoa	Bộ nhị	Bộ nhuỵ
P	K	C	A	G

Các cơ quan của hoa được mô tả theo thứ tự sắp xếp từ ngoài vào trong. Nếu một loại cơ quan được sắp xếp thành nhiều vòng, vòng ngoài cùng được ký hiệu trước, và các vòng được phân cách bằng dấu “+”.

Nếu số lượng bộ phận của một cơ quan lớn hoặc dao động, thì được ký hiệu là “∞”.

Ví dụ về các bộ phận của hoa thức:

• A2+4 – bộ nhị gồm 6 nhị xếp thành hai vòng, vòng ngoài có 2 nhị, vòng trong có 4 nhị.
• P∞ – bao hoa chưa phân hóa gồm nhiều lá đài.

Nếu trong cùng một cơ quan có các bộ phận dính liền nhau thì được ký hiệu trong ngoặc đơn. Nếu các cơ quan khác nhau của hoa dính liền nhau, sử dụng dấu ngoặc vuông […] hoặc ngoặc nhọn {…}.

• [C(5) A5] – 5 nhị rời dính với tràng hoa gồm 5 cánh hoa dính.

Vị trí bầu nhụy được biểu thị bằng gạch ngang. Nếu bầu trên thì gạch ngang ở dưới chữ G (hay dưới số lượng lá noãn), bầu dưới thì gạch ở trên chữ G, bầu giữa thì gạch ngang chữ G.

• G(5), G(5), G(5) – bộ nhuỵ gồm năm lá noãn dính, với bầu nhụy trên, bầu nhụy giữa và bầu nhụy dưới.

Trước hoa thức còn có các ký hiệu để chỉ một số đặc điểm khác của hoa như tính đối xứng (đều hay không đều), phái tính (lưỡng tính, đực, cái). “☿” thường được dùng cho hoa lưỡng tính, “♂” cho hoa đực và “♀” cho hoa cái.

Hoa đồ (bản có màu) của Anagallis arvensis theo kiểu Ronse De Craene. Hoa thức:

• ☿ ∗ K5 [C(5) A5] G(5) (kiểu Rosypal)
• ✶ K5 [C(5) A5] G(5) (Ronse De Craene)

Có thể phân tách các cơ quan có hình thái khác nhau trong các vòng bằng dấu hai chấm.

Hoa đồ (bản có màu) của Pisum sativum. Mũi tên biểu thị hướng của tính đối xứng đơn. Tiền khai hoa cờ: 1 – cánh sau, 2 – cánh bên, 3 – cánh trước. Hoa thức:

• ☿ ↓ K(5) C5 A(9).1 G1 (kiểu Rosypal)
• ↓ K(5) C5 A(9):1 G1 (kiểu Ronse De Craene)

Có thể sử dụng dấu gạch ngang để biểu thị một dãy biến thiên (đặc biệt khi mô tả một đơn vị phân loại cao hơn), ví dụ: P4-15 - bao hoa chưa phân hóa, từ bốn đến mười lăm cánh hoa. Dấu phẩy để biểu thị cho “hoặc”, ví dụ: A3,6 - bộ nhị có 3 hoặc 6 nhị.

Khoảng cách được sử dụng theo nhiều cách khác nhau giữa các tác giả. Ở trình tạo này, tác giả khuyến cáo chỉ nên viết khoảng cách giữa các cơ quan khác nhau. Bằng cách này, việc viết hoa thức sẽ nhanh hơn và dễ hiểu hơn. Ví dụ: ☿ ⤧ K4 C4 A2+4 G(2) rõ ràng hơn ☿ ⤧ K 4 C 4 A 2 + 4 G (2).

So sánh

Hoa đồ giúp người học hiểu nhanh hơn và rõ ràng hơn về cấu tạo của hoa, còn hoa thức giúp mô tả chính xác hơn các thông tin riêng lẻ. Hoa thức không thể mô tả sự sắp xếp không gian của hoa, tuy nhiên, chúng cũng không bị làm rối bởi việc thể hiện hình thái cụ thể của các cơ quan. Các nhà khoa học hiện đại đồng ý rằng tốt nhất nên sử dụng đồng thời hoa đồ và hoa thức để kết hợp các ưu điểm của chúng.